Hoogmade: koken op gas van Esso of Shell

Naast een Esso-gasdepot (van Dirk Straathof, Noordeinde 18, later nummer 20) was er op Hoogmade ook een Shell-gasdepot, beheerd door Henk Bank, tevens fietsenmaker en winkelier (tabakswaren, snoep, laarzen, gymschoenen en ander schoeisel). De winkel was vooral het domein van zijn vrouw Marie Bontje, die ook van Roelofarendsveen kwam. Daar kenden mijn moeder en zij elkaar ook van. Pas later, toen mijn moeder al met Siem van Tol was getrouwd (1980), werden het ook (kaart-)vriendinnen.

Ik kwam als klein kind bij Bank om snoepgoed te kopen. Net als veel andere kinderen op het dorp wist ik dat mevrouw Bank niet goed was in hoofdrekenen. Als je met een kwartje binnen kwam, wist je precies wat je kon kopen aan drop en kauwgum. Het was altijd een meevaller als bleek dat mevrouw Bank een telfout had gemaakt in het nota bene door haar op papier optellen van de kleine bedragen aan dubbeltjes en stuivers en centen, en je dat je dus voor een extra stuiver snoep kon kopen.

Gasbussen (butaan in blauwe bussen) werden in die tijd gebruikt – tot de komst van aardgas – om te koken en, in mindere mate – via de geiser – voor warm water. Slechts een enkeling gebruikte gasbussen als verwarming (voor ondersteuning van hout- en kolenkachels). Of voor laswerkzaamheden (propaan, heter gas in grijze bussen) door bv. Sloperij Van de Pouw Kraan, ‘onze’ grootste klant.

Overigens werd er bij ons thuis – en bij vele andere dorpelingen – ook gekookt op petroleumstellen. Mijn moeder had er twee staan, naast het gaskooktoestel. Ze werden ieder geval gebruikt om bouillon te trekken van goedkoop rundvlees (dat in de soep bleef en niet te vreten was zo taai) en dat de hele nacht bleef opstaan. En voor de koffie te bereiden en/of warm te houden. Petroleum werd gevent door Spijker uit Rijpwetering die vroeger ook een opslagplaats had in Hoogmade, eerst aan de Vissersweg (vlakbij Siem van Tol, Vissersweg 14). Rond 1950 is er een nieuwe loods gebouwd aan de Van Klaverweijdeweg ter hoogte van de familie (Theo) van Wieringen, Siems zwager.

Het aantal gasbussen dat Henk Bank verkocht was mijn inziens drie tot vier keer zo groot. In de hoogtijdagen (voor het aardgas) verkochten Dirk Straathof/wij er op z’n hoogst 35 stuks per week. Als ik op weg naar de lagere school langs Bank kwam en daar de gestapelde gasbussen zag, waren dat er zeker honderd per week.

Siem van Tol was klant van Dirk Straathof. Hij zat eerst bij Henk Bank maar vanwege een discussie die hem niet zinde – in de herinnering van Siem ging het over lokale politiek – ging hij daar boos weg. En als Siem eenmaal zo’n besluit had genomen – zo leerde ik later – kwam hij daar nooit, maar dan ook echt nooit op terug.

Als Siem bij ons gas kwam halen, kwam hij ‘altijd’ in dezelfde outfit: met een rode zakdoek om zijn kale kop (ik denk in de tijd van de hooibouw, in de zomer), gestoken in blauwe kiel en op klompen en met de trekker.

Na de komst van aardgas in Hoogmade – in 1967/1968 – liep het aantal klanten voor gasbussen snel terug. De laatste klanten waren sloperij Pouw Kraan (die veel gas gebruikte voor laswerkzaamheden) en wat boeren die vanwege de afstand (nog) niet op het aardgasnet waren aangesloten, zoals Anna Kaptein (zus van Jan Kaptein, organist en messenslijper aan de Boskade) aan de Achterdijk. Zij bestelde altijd drie bussen tegelijk en die moesten dan bij haar worden afgeleverd. Soms had Jan Straathof (die reed in een auto van zijn baas), zoon van Dirk, daarvoor tijd. Anders moest ik als jochie van 11, 12 jaar die bussen brengen. Dat deed ik op de oude, zware en zwarte transportfiets/slagersfiets (doortrapper) van Dirk Straathof: één bus op de lastdrager voorop en twee met een touw aan elkaar gebonden over de lastdrager achter. Een hele klus om daarmee het hoge bruggetje over te komen tussen Achterdijk en het smalle paadje naar de boerderij van Anna, waar ik heel gastvrij werd ontvangen met limonade en een praatje.

Toen ik later postzegels ging sparen, verzamelde zij die voor mij. En ik kon al helemaal geen kwaad meer doen toen ik haar vertelde (als bijna 12-jarige) dat ik naar seminarie zou gaan in Voorschoten, waar een andere broer van haar, Georg, moderator was van nonnenklooster Bijdorp en de MMS die daaraan was verbonden.

Overigens moesten klanten voor thuisbezorging (in die tijd bracht ik soms ook gas bij lange An Kraan, Kerkstraat, oma Baak in de Ark en bij tante Sjaan en ome Jan (zus en broer van Dirk Straathof die samenwoonden in een houten woning op het terrein van Pouw Kraan) een gulden per bus extra betalen. Dat geld kreeg ik dan. Ome Jan Straathof werkte jaren als sloper en deed nazijn pensionering nog  kleine klusje op de sloperij als het ontspijkeren van sloophout.

Volgens Jan Straathof (geboren 1935, oudste zoon van Dirk Straathof) had zijn vader mogelijk al voor de oorlog een depot voor gasbussen van Esso. Die waren opgeslagen in de schuur achter zijn huis (de Ark). Jan herinnert zich althans een verhaal dat in de oorlog in lege (holle) gasbussen (de bodem was ‘uitneembaar’ gemaakt) kazen werden gesmokkeld: ,,Ik denk niet dat mijn vader dat technisch allemaal regelde, maar ik vermoed dat die ‘gasbussen’ vanuit Den Haag (van waaruit Esso de depots bevoorraadde) op die manier werden geleverd. Waarna de hoge heren van dat bedrijf ze later (met kaas gevuld) weer lieten ophalen”, aldus Jan Straathof in 2020. 

De gasbussen werden bij ons eens per week gehaald (lege) en gebracht (volle) en door de vrachtwagenchauffeur op het trottoir gelost. Dat ging in de regel met een flinke klap. Alle tegels voor ons huis ware als gevolg daarvan stuk. Ik herinner mij dat de gemeente daar een keer moeilijk heeft gedaan en dat een bijdrage voor herstel is betaald. Mijn moeder kennende heeft ze die rekening zeker doorgeschoven naar de transporteur (Iemco in Leiden).

Als jochies moesten wij, na mij mijn broertje Paul, die bussen (rollend of tillend) naar achteren respectievelijk naar voren brengen. De bussen stonden gewoon achter ons huis. Maar toen een paar keer achtereen een gasbus was gestolen, werden ze in de afsluitbare, stenen schuur helemaal achter op het erf geplaatst, veel meer werk om ze te verplaatsen dus. Diefstal van een bus was voor rekening van de depothouder, die dan opdraaide voor het statiegeld van – naar ik meen – 13 gulden, een flink bedrag want er werd maar een gulden op een fles verdiend.

Geschiedenis gasbussen

Het mengsel van (het hetere) propaan (bij Esso indertijd grijze gasflessen dat meestal gebruikt werd voor onder meer lassen) en butaan (blauwe gasflessen bij Esso) waarmee de gasfles is gevuld is afkomstig van aardolieraffinaderijen. Door dit gas als flessengas te distribueren kon het een nuttige toepassing krijgen. Reeds in de jaren dertig van de 20ste eeuw vond dit gas (vooral butaan) een bescheiden toepassing om te koken, als bijverwarming en later ook voor de warmwatervoorziening. In eerste instantie werd het gas vanuit de Verenigde Staten aangeleverd. Door de Tweede Wereldoorlog was het gas langer tijd niet beschikbaar.

Na de Bevrijding nam de aardolie-industrie een grote vlucht, en werd ook flessengas, vanaf 1948 weer verkocht. Daar waar leidinggas (vroeger stadsgas, later aardgas) niet beschikbaar was, was flessengas echter geen optie/alternatief. Het was veel duurder en men moest met zware flessen sjouwen of op de leverancier wachten. Zo vervulde het flessengas voortal een functie daar waar geen gasnet ter beschikking was of daar waar geen aansluiting op dit net voorhanden was, bijvoorbeeld voor bijverwarming. In veel dorpen als Hoogmade werd tot de komst van het aardgas verwarmd met hout en kolen of stookolie. Veel grotere steden hadden stadsgas. Omstreeks 1965 werd in Nederland in 15% van de gevallen nog op flessengas gekookt. Daarna werd dit aandeel snel minder, vooral door de komst van het aardgas. Daarna bestonden de klanten van ‘ons’ gasdepot vooral uit achteraf gelegen boeren en (de grootste klant) was sloopbedsrijf Van de Pouw Kraan (propaangas).

Bron algemene geschiedenis: Wikipedia